Kongevegen ved gamle Voll bru i Lærdal. Foto: K. Knudsen

Vegen som knytte aust og vest saman

Den prisbelønna Kongevegen over Filefjell vart bygd i 1790-åra og var den første køyrevegen (hest og kjerre) mellom Austlandet og Vestlandet og Christiania-Bergen. Vegen erstatta ride- og kløvjevegen frå jarnalderen, allfarvegen frå mellomalderen og postvegen frå 1600-talet.

Strekninga over Filefjell, mellom Vang og Lærdal, vart opparbeidd mellom 1790 og 1794. Det vart eit spektakulært veganlegg. Det bratte landskapet gjennom Lærdal baud på store utfordringar. I dalsidene måtte vegen leggjast på høge murar, fleire stader med svært bratt stigning.

Bakgrunnen var at i perioden 1660–1814 gjekk Norge frå eit hovudvegsystem basert på ride- og kløyvjevegar til køyrevegar med hest og kjerre. Vegane vart bygd på kongeleg forordning. Difor namnet «kongeveg». Det er vegane mellom stiftsstadane som tel, samt vegen til sølvgruvene i Kongsberg og til hovudstaden København, alle bygd før veglova av 1824 endra namn på hovudvegane.

Det er difor berre 5 ekte kongevegar i Norge.

Internasjonalt var kongevegane militære landevegar som kongen hadde ansvar for og som vart kalla «Via Regia», kjend frå oldtidas Persia og Romarriket. Som med «Kongevegen over Filefjell» fulgte vegane dei eldste ferdselsårene der det alltid hadde vore trafikk, gjerne forbi busetnad og kongsgardar.

Vegbygginga over Filefjell vart leia av generalvegmeister Christopher Hammer i Bergens Stift og generalvegintendant Peder Anker i Akershus Stift, og arbeidet vart utført av soldatar. Bøndene måtte delta på pliktarbeid, noko dei ikkje var spesielt glade for.

Men heilt sidan menneska byrja å busetje seg i dette landet, har Filefjell vore den mest nytta ferdsleåra mellom aust og vest i Sør-Norge. Ei rekkje spor viser ferdsel alt i steinalderen. I bronsealderen kan bronse ha blitt frakta over fjellet til vidareforedling ved Spangelo i Borgund. I jarnalderen vart Filefjell sentral for jarnutvinning. Fleire såkalla saltmann- eller sildemannsvegar gjekk her, og frå mellomalderen kjenner me dei mange kongeferdene over Filefjell.

I mellomalderen fekk ruta ry på seg for å vere blant dei vanskelegaste og farlegaste i landet. Det var stor trong for utbetringar, slik at transport og ferdsle vart lettare, ikkje minst for dei mange offentlege tenestemenn som farta i danskekongen si teneste seinare på 16- og 1700-talet. Frå den tida er det bevart fleire reiseskildringar som fortel om den strabasiøse og til tider farlege reisa.

Kongevegen over Filefjell var eit storstilt samferdsletiltak i si samtid og ein viktig lekk i moderniseringa av landet. Vegen starta ved Stortorvet i Christiania (Oslo), heldt fram over Krokskogen til Hønefoss og gjennom Valdres. På vestsida av Filefjell gjekk den ned Lærdal og enda på Lærdalsøyri, der ferda gjekk vidare med båt til Gudvangen eller med båtskyss og skip direkte til Bergen.

Kongevegen er bygd etter dåtidas ideologi for vegbygging – «det franske prinsipp» - med mest mogleg rett lineføring, god drenering og ei godt oppbygd vegbane. Breidda var 4 meter. Slik start ingeniørane sin tidsalder, som frå no av skulle reformere den moderne vegbygginga. I åra som kom vart kongevegen lagt om og endra fleire gonger, og Den Bergenske Kongevej bytte namn først til Den Bergenske Hovudvej, så til Riksveg 60, deretter E68 og i dag E16.

I dag rangerar Kongevegen over Filefjell blant dei finaste veghistoriske kulturminna i Europa. Den er bygd for hand med enkle reiskap i ei tid der dynamitten ikkje var teken i bruk. Vegen går frå det tronge og dramatiske fjordlandskapet inst i Sognefjorden via høgfjellet på Filefjell og ned til innlandsbygdene i Valdres.

Kongevegen over Filefjell vart i 2017 tildelt EU sin viktigaste kulturminnepris, Europa Nostra. I tillegg mottok Kongevegen publikumsprisen Europa Nostra Grand Prix der folk frå heile Europa var med på å røyste fram Kongevegen som den fremste vinnaren det året.

I 2015 fekk Kongevegen over Filefjell «Vegdirektørens pris», også kalla «Vakre Vegars Pris».

I dag er «Kongevegen over Filefjell» restaurert og omgjort til ein internasjonal vandredestinasjon. Den 10 mil lange turvegen tek deg gjennom nokre av dei vakraste landskapa i Noreg. Det er ein variert tur forbi fjord, fjell og innlandsdal. Kring halvparten av 100 km. går på den autentiske vegen frå 1790-åra eller etterfølgaren frå 1840-åra. Her opplever du vegbygging med rett linjeføring oppforbakke og nedforbakke. Her opplever du dramatiske landskap gjennom ur med hengebratte fjell over deg og elva under deg. Her kan du gå fleire kilometer på grasgrodd vegbane.

Kongevegen er delt opp i 13 delstrekningar, alle med eigen inngang og utgang og parkeringsplass, der du kan gå dagsetappar eller over fleire dagar.

Vegen kan både vandrast og syklast, men ver merksam på at anbefalt sykkelrute stadvis har ei anna trasé enn vandreruta. Det er ynskeleg at du ikkje nyttar den originale Kongevegen som sykkelrute. For mykje sykkelbruk forringar kulturminnet Kongevegen. Bruk heller gamle E16 ved sidan av. Etter omlegginga er gamle E16 blitt ein svært god sykkelrute.

Sesongen for gåturar er heile året nede i Lærdal og frå overgangen april/mai i Vang. Over høgfjellet forsvinn snøen i første halvdel av juni. Juli og august er høgsesong på heile Kongevegen. September og oktober byr på flotte haustfargar over fjellet.